Trong bối cảnh các thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, suy giảm đa dạng sinh học và áp lực phát triển kinh tế – xã hội ngày càng gia tăng, mô hình quản trị truyền thống theo hướng đơn ngành, tập trung đang bộc lộ nhiều hạn chế. Đối với các khu dự trữ sinh quyển – nơi vừa thực hiện nhiệm vụ bảo tồn thiên nhiên, vừa thúc đẩy phát triển bền vững – quản trị đa bên được xem là cách tiếp cận tất yếu, bảo đảm sự hài hòa giữa bảo tồn, phát triển và lợi ích của các bên liên quan.
Quản trị đa bên trong quản lý khu dự trữ sinh quyển được hiểu là quá trình phối hợp, tham gia và chia sẻ trách nhiệm giữa nhiều chủ thể khác nhau, bao gồm cơ quan quản lý nhà nước, chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư, doanh nghiệp, tổ chức khoa học – xã hội và các đối tác quốc tế. Mỗi chủ thể đóng vai trò, chức năng riêng, nhưng cùng hướng tới mục tiêu chung là bảo tồn các giá trị sinh thái cốt lõi, nâng cao chất lượng sống của người dân và thúc đẩy phát triển bền vững.
Khu Dự trữ sinh quyển Miền Tây Nghệ An là khu dự trữ sinh quyển có quy mô lớn, không gian quản lý rộng, địa hình phức tạp và sự đa dạng về đối tượng quản lý. Khu vực này bao gồm nhiều khu rừng đặc dụng, phòng hộ, sản xuất, cùng với hàng trăm cộng đồng dân cư sinh sống tại vùng đệm và vùng chuyển tiếp. Thực tiễn này đặt ra yêu cầu cấp thiết về một mô hình quản trị linh hoạt, có sự tham gia rộng rãi của các bên liên quan nhằm bảo đảm hiệu quả quản lý và tính bền vững lâu dài.
Trong mô hình quản trị đa bên, vai trò của Nhà nước vẫn giữ vị trí trung tâm trong việc xây dựng thể chế, ban hành chính sách, quy hoạch và định hướng phát triển. Tuy nhiên, quản trị không dừng lại ở hoạt động quản lý hành chính, mà cần mở rộng sang cơ chế phối hợp, tham vấn và chia sẻ thông tin với các bên liên quan. Việc thiết lập các cơ chế phối hợp liên ngành, liên cấp giữa các sở, ngành, chính quyền địa phương và Ban quản lý Khu Dự trữ sinh quyển là yếu tố then chốt nhằm bảo đảm tính thống nhất trong quản lý không gian và tài nguyên.
Cộng đồng địa phương được xem là một chủ thể trung tâm trong quản trị đa bên. Người dân vùng đệm không chỉ là đối tượng chịu tác động trực tiếp từ các chính sách bảo tồn, mà còn là lực lượng quan trọng tham gia bảo vệ rừng, giám sát tài nguyên và duy trì các giá trị văn hóa – xã hội bản địa. Khi cộng đồng được tham gia vào quá trình ra quyết định, xây dựng kế hoạch và hưởng lợi công bằng từ các hoạt động bảo tồn, trách nhiệm và sự gắn bó của người dân với Khu Dự trữ sinh quyển sẽ được tăng cường, góp phần giảm áp lực khai thác tài nguyên trái phép.
Bên cạnh đó, sự tham gia của các tổ chức khoa học, cơ sở nghiên cứu và các tổ chức xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho quản lý Khu Dự trữ sinh quyển. Các kết quả nghiên cứu về đa dạng sinh học, biến đổi khí hậu, sinh kế bền vững và quản trị tài nguyên là căn cứ quan trọng giúp nâng cao chất lượng ra quyết định và hoạch định chính sách. Đồng thời, các tổ chức này còn góp phần nâng cao năng lực cho cán bộ quản lý và cộng đồng địa phương thông qua đào tạo, tập huấn và chuyển giao tri thức.
Doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực du lịch sinh thái, nông – lâm nghiệp bền vững và năng lượng tái tạo, cũng là một thành tố quan trọng trong quản trị đa bên. Khi được định hướng và quản lý phù hợp, khu vực tư nhân có thể đóng góp nguồn lực tài chính, công nghệ và kinh nghiệm quản lý, đồng thời tạo việc làm và sinh kế ổn định cho người dân địa phương. Tuy nhiên, sự tham gia của doanh nghiệp cần được đặt trong khuôn khổ các nguyên tắc bảo tồn, bảo đảm không làm tổn hại đến các giá trị sinh thái cốt lõi của Khu Dự trữ sinh quyển.
Quản trị đa bên trong Khu Dự trữ sinh quyển Miền Tây Nghệ An không chỉ dừng lại ở việc phân công vai trò, mà còn đòi hỏi cơ chế đối thoại, tham vấn và chia sẻ lợi ích minh bạch giữa các bên. Việc xây dựng các diễn đàn đối thoại đa bên, cơ chế đồng quản lý tài nguyên, cũng như hệ thống giám sát và đánh giá có sự tham gia của cộng đồng sẽ góp phần nâng cao tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và hiệu quả quản lý.
Trong thời gian tới, việc tiếp tục hoàn thiện mô hình quản trị đa bên gắn với chuyển đổi số, thích ứng biến đổi khí hậu và phát triển sinh kế xanh sẽ là hướng đi quan trọng đối với Khu Dự trữ sinh quyển Miền Tây Nghệ An. Đây không chỉ là giải pháp quản lý hiệu quả trước mắt, mà còn là nền tảng lâu dài để khu dự trữ sinh quyển phát huy vai trò là mô hình tiêu biểu về hài hòa giữa con người và thiên nhiên, phù hợp với các định hướng của UNESCO và mục tiêu phát triển bền vững.
Ngô Hải Lưu
Thành viên Ban Quản lý Khu DTSQ miền Tây Nghệ An
