Lễ hội được tổ chức vào ngày 18-19 tháng 1 âm lịch tại Hang Bua, thuộc xã Châu Tiến, huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An.
Hang Bua được Bộ VH-TT công nhận và cấp bằng danh thắng Quốc gia năm 1997, tọa lạc ở xã Châu Tiến, huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An. Một lễ hội lớn được tổ chức tại Thẳm Bua, những già làng Mường Chiềng Ngam đến nay vẫn còn kể cho con cháu nghe rất nhiều truyền thuyết về một lễ hội Thẳm Bua với những sắc màu huyền thoại. Nó còn là nơi để người dân vùng đất Mường Chiềng Ngam này gửi gắm những ước nguyện tâm linh. Chuyện kể rằng: Thuở xa xưa, nơi đây là một vùng đất trù phú. Sông cần mẫn đưa nước tưới đẫm cho cả một vùng đồng lúa mênh mông. Ven dãy Phà Ẻn cao ngất với đủ loại cỏ cây, chim thú. Dòng Nậm Hạt, Nậm Niên lúc nào cũng đủ loại tôm cá.
đã trở thành thông lệ, cứ vào ngày 18-19 tháng Giêng Âm lịch hàng năm, đồng bào các dân tộc vùng miền Tây Bắc Nghệ An lại nô nức trẩy hội Hang Bua (còn gọi là Thẳm Bua, thẳm tức là hang theo tiếng của dân tộc Thái).
Trong vùng, ngay trước cửa hang lớn là một ao hoa sen rộng có đến hàng mẫu, vào mùa sen nở tỏa hương thơm khắp cả một vùng. Ngay cả cửa hang cũng mang dáng một đài sen đang nở, nên nơi này thuở đó còn gọi là Bản Bua (tức Bản Sen). Chuyện cũng kể rằng, thuở đó, trong vùng có người con gái một phìa bản giàu có tên gọi là
Nàng Ni. Nàng Ni đẹp lắm, da trắng như trứng gà bóc, mắt sáng như sao. Mỗi lần nàng cất tiếng hát Nhuôn, hát Xuối, ngay cả con chim, con sóc cũng lặng yên để nghe.
Tới tuổi chọc sàn, mặc bao lời hay lời ngọt của những trai làng con nhà giàu có, Nàng Ni vẫn không xao lòng, bởi từ lâu nàng đã đem lòng yêu Ban, một chàng trai nghèo hiền lành chân thật nhà ở phía cuối bản. Vốn là con gái một phìa bản giàu có, nhiều thế lực, bố mẹ nàng ngăm cấm không cho nàng được tự do đến với người mình yêu. Nhưng làm thế nào để ngăn nổi con tim của hai người đang yêu nhau say đắm? Cho đến một hôm, phìa bản sai chàng trai nghèo vào Thẳm Bua để diệt loài thuồng luồng hung dữ chuyên gây hại cho dân bản. Bị lòng dạ độc ác của phìa bản hãm hại, chàng trai đi vào lòng hang và cứ đi mãi mà không thể trở về. Nàng Ni ở nhà đợi mãi, đợi mãi mà không thấy người yêu quay trở lại, nàng nhất quyết đi vào hang sâu để tìm chàng. Qua bao ngõ ngách trong lòng hang, trải bao vất vả, nàng men theo những bậc đá lên tới đỉnh Thẳm Bua, ngồi đó đợi chàng. Nàng ngồi vậy khóc thương người yêu không biết bao ngày, cho mãi đến khi nước mắt cạn kiệt nơi phiến đá lớn trên đỉnh Thẳm Bua. Nhớ thương người con gái chung tình, phiến đá từ đó được người đời gọi là Choong Nang (giường đá Nàng Ni); những giọt nước mắt của nàng ngấm qua đá núi từ bao đời thành những giọt thạch nhũ long lanh trong lòng Thẳm Bua.
Sau đó, mỗi năm cứ dịp xuân về, trai gái trong vùng lại rủ nhau vào lòng Thẳm Bua tình tự như chia sẻ, cảm thông với mối tình trong sáng của người con gái đẹp đất Mường. Năm này qua năm khác, dần dần thói quen đó trở thành một lễ hội hàng năm với người dân vùng sơn cước. Lòng Thẳm Bua rộng rãi là nơi thuận tiện cho những cuộc vui tập thể mang đậm chất văn hóa dân gian. Nhiều ngõ ngách sâu thẳm thích hợp cho những cuộc hẹn hò của những đôi trai gái. Ngược dòng lịch sử, mùa xuân 1937 trong chuyến kinh lý Nghệ An, Bảo đại ông vua cuối cùng của nền phong kiến Việt Nam đã cùng với Nam Phương Hoàng hậu và đoàn tuỳ tùng dừng chân ghé lại Thẳm Bua vào dịp lễ hội, để cùng tham dự một hội lễ với đầy đủ những sắc màu văn hoá mang đậm những yếu tố tâm linh và những huyền thoại về vùng đất, con người miền Tây hào phóng mến khách.
Múa sạp (nhảy sạp là nét văn hoá đặc trưng của dân tộc Thái ở Quỳ Châu và các huyện miền núi.
Trong Lễ hội Thẳm Bua những nghi lễ mang đậm nét văn hoá tâm linh gồm Lễ yết tế, Lễ đại tế cáo yết thần linh và những người có công dựng bản lập mường được tổ chức và hành lễ rất trang nghiêm do vị Mo cả chủ trì với đầy đủ các phẩm vật tế lễ truyền thống ngay tại đền Tạ Bọ trên ngọn núi cao trong khu vực lễ hội. Phần hội cũng được tổ chức đa dạng phong phú với những hoạt động văn hóa văn nghệ thể thao, những hội thi, trò chơi mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc... thu hút đông đảo người dân và du khách. Trong rộn rã nhịp chày Khắc luống, những tà váy áo Thái thướt tha trong bước nhảy sạp tưng bừng...
Nhiều cuộc thi làm nghề thủ công diễn ra sôi nổi trong tiếng trống, tiếng hò reo cổ vũ của người xem và không thể thiếu những cuộc trình diễn văn hóa ẩm thực với mâm cơm dân dã mang đậm dấu ấn Thái với những món ăn được chính những người phụ nữ Thái chế biến từ những vật phẩm núi rừng để lại những ấn tượng không thể phai ngay cả với những du khách dù khó tính đến cỡ nào... Một chút hương vị của gói Họ mọc làm từ bột nếp trộn thịt gà băm nhỏ bọc lá chuối rừng hông chín, những xâu Pá pình (cá nướng) những ống Pá xôm (cá chua), thịt chua, thịt nướng lá bưởi, lá chanh, bát cánh ột thơm lựng, cơm lam, chẻo bón, chẻo môn... nhiều lắm, chỉ mới sơ sơ đã có đến 17 món ăn được bày biện trong một mâm cơm Thái ngày hội.
Phần thi bắn nỏ giữa các đơn vị trên địa bàn huyện
Các phần thi ẩm thực văn hóa Thái luôn thu hút du khách và người dân.
Du khách chụp ảnh lưu niệm trong hang Bua.
Tháng Giêng trẩy hội Thẳm Bua. đến với lễ hội, ngoài cái thú được hoà mình vào không gian văn hoá của một lễ hội vùng cao, chẳng mấy người bỏ lỡ dịp cùng bạn bè làm một chuyến du lịch thăm thú những hang động và thác nước nổi tiếng trong vùng như Thẳm Ồm, Thẳm Chạng, Tôn Thạt, thác Tạt Ngoi, thác đũa (Quỳ Châu) hay thác Xao Va, và cụm thác Tạt Oọc Ái, Tạt Bái của huyện bạn Quế Phong.
Nguyễn Văn Điệp
BQL Khu DTSQ miền Tây Nghệ An
