Đình Võ Liệt là một trong những Đình làng lớn nhất còn lại trên đất Thanh Chương, nằm trên cánh đồng Rè, thuộc thôn Khai Tiến, xã Võ Liệt. Đình cách thành phố Vinh khoảng 50 km theo hướng Tây Bắc. Từ Vinh, các phương tiện có thể đến di tích này bằng đường thủy trên sông Lam, đường bộ theo quốc lộ 46 hoặc đường Hồ Chí Minh.
Đình Võ Liệt trước đây có tên là Quán Hàng Tổng, do Hội Văn của Tổng Võ Liệt lập ra để thờ Khổng Tử và những người tiên hiền đậu đạt ở địa phương. Đình được xây dựng vào năm 1859 và đến năm 1860 thì hoàn thành. Đình do ông Hoàng Chính Trực chủ trì thiết kế, xây dựng sau khi ông đậu cử nhân (1858). Trước khi xây dựng Đình, ông tú tài Hoàng Chính Trực đã nghiên cứu, thăm thú, tuần du để tìm hiểu kiến trúc ở Thăng Long, Thanh Hóa. Sau đó, ông về quê bàn với các nhà Nho trong Hội Văn của Tổng làm Đình Võ Liệt.
Thành Hoàng làng Võ Liệt là vị tướng Phan đà - người có công đánh đuổi giặc Minh thời Lê. Sau khi ngôi Đình này chuyển thành Văn chỉ thì Khổng Tử được rước vào thờ ở đây. Với công năng kép: vừa là Văn chỉ, vừa là ngôi Đình thờ Thành Hoàng làng và là nơi diễn ra nhiều sinh hoạt văn hóa dân gian.
Đình là nơi tế lễ và hội họp của Hội Văn Thanh Chương vào tháng 8 âm lịch hằng năm; là nơi đi lại của các sĩ phu yêu nước như Phan Bội Châu, đặng Nguyên Cẩn, Nguyễn Sinh Sắc, Hồ Sĩ Tạo... Đình còn là nơi các sĩ tử tập trung ôn luyện văn bài trong vài, ba tháng trước khi lên đường ứng thí.
Đình Võ Liệt không chỉ là di tích lịch sử văn hóa mà còn là di tích lịch sử cách mạng có vị trí quan trọng trong hệ thống di tích trên mảnh đất Nghệ Tĩnh. Nơi đây đã ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử tiêu biểu trong phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh (1930- 1931).
Ngày 1/9/1930, dưới sự lãnh đạo của Huyện ủy Thanh Chương, 2 vạn nhân dân trong 5 tổng đã vượt sông Lam sang vây phá huyện đường, khiến tri huyện, nha lại hoảng sợ phải bỏ chạy lên đồn Thanh Quả. Trước sự tan rã của bộ máy hương hào ở địa phương, chi bộ đảng đã họp ở Đình Võ Liệt quyết định thành lập tổ chức Nông hội đỏ, đại diện cho quyền lợi của người lao động và công khai giải quyết mọi công việc như một chính quyền cách mạng. Đình Võ Liệt trở thành trụ sở làm việc của chính quyền Xô Viết. Cũng trong thời kỳ này, các hoạt động như diễn thuyết, tổ chức học chữ quốc ngữ, đọc bài quốc tế ca, treo cờ đảng và nhiều sinh hoạt văn hóa văn nghệ khác được tổ chức thường xuyên tại Đình. đây cũng là địa điểm có nhiều nhà nho hay chữ ở các nơi khác được nhân dân mời về dạy học cho con em, trong đó có thân sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh là cụ Nguyễn Sinh Sắc và các cụ Tôn Lộ Xuyên, cụ Phan Bội Châu, cụ Cử độ, cụ Cử Vành…
Trong những năm 1940-1947, Đình Võ Liệt là nơi diễn ra những cuộc họp thành lập, khôi phục lại chi bộ đảng Võ Liệt (năm 1940), nơi tiến hành đại hội đại biểu khu uỷ IV dưới sự chủ trì của các đồng chí Nguyễn Chí Thanh, Hồ Tùng Mậu, thiếu tướng Nguyễn Sơn và đại hội Liên khu IV cũ (năm 1947). đại tướng Võ Nguyên Giáp và nhiều bậc lão thành cách mạng cũng đã từng về thăm ngôi Đình này.
Cách mạng Tháng Tám thành công. Năm 1947, đảng bộ liên khu IV mở đại hội tại Văn miếu với sự có mặt của đại tướng Nguyễn Chí Thanh, Thiếu tướng Nguyễn Sơn, nhà cách mạng Hồ Tùng Mậu. Từ ngày văn hoá tâm linh được quan tâm, Đình là nơi diễn ra hội làng.
Ngày 26-1-2007, trong thư gửi đảng bộ và nhân dân xã Võ Liệt, đại tướng Võ Nguyên Giáp viết: “Ở một xã, một huyện ít nơi có di tích lịch sử như ở đây. Tôi đã nói: đây là văn miếu huyện rất đáng tự hào ở quê ta, các thế hệ con, cháu phải tiếp tục phát huy truyền thống hiếu học đó của ông cha ta”. Một trong 2 dãy bia ghi danh người đỗ đạt. Theo gia phả của Họ Hoàng ghi: "Ông Hoàng Chính Trực, hiệu là Cổ Duy, sinh năm Canh Dần, niên hiệu Minh Mệnh thứ 11 (1830). Cha ông làm quan ở huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa. Từ nhỏ và lúc đi học ông được cha dẫn ra Thăng long đến nhiều danh lam thăng cảnh, trong đó có Văn Miếu Quốc Tử Giám. Năm 28 tuổi ông Trực đậu Cử nhân và có ý tưởng xây một công trình theo kiểu như Văn miếu tại quê hương để đề cao sự học. Hội Văn huyện Thanh Chương chấp thuận ý định của ông và giao ông thiết kế, đốc công. Gia phả họ Hoàng ghi: "Văn chỉ trùng diêm ở Võ Liệt theo quy thức kiến trúc thời Lý Thánh Tông ở Hà Nội”. Như vây, cách đây 151năm, năm 1859 Đình Võ Liệt được xây dựng tại xã Võ Liệt.
Kiến trúc:
Đình chính có kết cấu kiến trúc hình vuông hay còn gọi là kết cấu chữ “khẩu” gồm 4 dãy nhà liên thông và 54 cột (có chu vi 0,9m-0,8m) nối nhau theo hàng dọc, hàng ngang thẳng, ở giữa là một sân trời nhỏ. Xung quanh Đình được thưng che bằng ván Lim bởi các khung đố chắc chắn. Vật liệu làm Đình là gỗ mít và gỗ lim, mái Đình lợp toàn ngói mũi hài. Trong Đình không có tượng Phật hay những họa tiết hoa văn cầu kỳ.
Cổng Đình có kết cấu theo kiểu Đình làng Bắc Bộ cổ truyền với 4 trụ cổng vững chãi tạo thành 1 cổng chính và 2 cổng phụ tả, hữu.
Đình Võ Liệt là một di tích văn hóa có kiến trúc khá độc đáo trong hệ thống Đình làng Việt Nam. Cổng Đình có kết cấu theo kiểu Đình làng Bắc Bộ cổ truyền với 4 trụ cổng vững chãi tạo thành 1 cổng chính và 2 cổng phụ tả, hữu. Hai bên sân Đình là hai nhà bia, mỗi nhà có 3 tấm bia ghi họ tên bằng chữ Hán của 445 người đỗ đạt của Tổng Võ Liệt, trong đó có 377 Tú tài, 63 Cử nhân, 2 Tiến sỹ và 3 Phó bảng, tiêu biểu như tú tài Trần Văn Thăng, Nguyễn Cảnh, đỗ đức Cao, Nguyễn Đình Thực…(thời Lê), cử nhân Vũ Duy Tân, Tống Huy Viên, Phan Sỹ Nhiếp, Hoàng Nho Nhã, Hồ Sỹ Tạo…(thời Nguyễn). Đình chính có kết cấu kiến trúc hình vuông hay còn gọi là kết cấu chữ “khẩu” với 54 cột lim và 4 cột xây bằng gạch vững chắc tạo thành những nếp nhà khép kín không có đốc (trừ tầng lầu dãy sau), bên trong thông nhau, ở giữa là một sân trời nhỏ. đây chính là nét kiến trúc độc đáo hiếm có của Đình Võ Liệt. Trong Đình không có tượng Phật hay những họa tiết hoa văn cầu kỳ, mái Đình lợp toàn ngói vảy âm - dương. Phía sau Đình có dãy nhà 5 gian dùng làm nơi tổ chức ăn uống cho Hội Văn. Thành Hoàng làng Võ Liệt là vị tướng Phan đà - người có công đánh đuổi giặc Minh thời Lê. Sau khi ngôi Đình này chuyển thành Văn chỉ thì Khổng Tử mới được rước vào thờ ở đây. Với công năng kép vừa là Văn chỉ, vừa là ngôi Đình thờ Thành Hoàng làng và là nơi diễn ra nhiều sinh hoạt văn hóa dân gian đã tạo thêm cho di tích này một điểm riêng biệt so với những ngôi Đình khác. Người dân Võ Liệt nói riêng và nhân dân Xứ Nghệ nói chung có đời sống tinh thần phong phú. Họ yêu những làn điệu dân ca, say với những câu ví dặm đò đưa. đầu Xuân, tại Đình Võ Liệt, diễn ra nhiều lễ hội dân gian để nhớ ơn Phan đà. Tháng 2 âm lịch có lễ Tế Hiệp, tháng 8 âm lịch có lễ cúng đức Khổng Tử. Cứ 3 năm một lần, nhân dân lại tổ chức lễ Kỳ Khoa vào ngày khai hạ mồng 7 tháng giêng âm lịch. Thí sinh các nơi tập trung tại Đình Võ Liệt nghe bình giảng thơ phú kinh nghĩa. Trong ngày hội diễn ra nhiều trò chơi dân gian như vật cù khô, đua thuyền, trồng cây chuối....
Trải qua biến thiên của thời gian và lịch sử, được nhà nước quan tâm đầu tư gần chục tỷ đồng tôn tạo, nâng cấp, “Văn miếu huyện” - Đình Võ Liệt hoàn thành trong dịp kỷ niệm 80 năm truyền thống Thanh Chương. Đình Võ Liệt đã trở thành biểu tượng cho lòng tự hào dân tộc của người dân Xứ Nghệ. Với những giá trị to lớn đó Đình Võ Liệt đã được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng là di tích Lịch sử Văn hóa quốc gia (quyết định số 1288/ Qđ-VH), ngày 16 tháng 11 năm 1988.
Nguyễn Văn Phúc
Cán bộ BQL Dự Án FMCR
